Reż. Marcin Gładych, Krystian Wieczyński, Polska 2012, dokument fabularyzowany, 90 minut

 

Więzienie idealne w oku kamery

Pierwszy polski film społecznościowy – tak mówiły o „Panoptikonie” media, systematycznie relacjonujące jego powstawanie. Zdjęcia, trwające przez wiele miesięcy w latach 2011 – 2012, połączyły dziesiątki toruńskich twórców i zwykłych Torunian w dziele wspólnego kreowania filmu o historii miasta.

Marcin Gładych Dowiedz się więcej Krystian Wieczyński Dowiedz się więcej

„Panoptikon” Marcina Gładycha i Krystiana Wieczyńskiego jest filmem paradokumentalnym lub jak ktoś woli – fabularyzowanym dokumentem. Opowiada o stuleciu z historii Polski i Torunia widzianych przez pryzmat losów ludzi więzionych w toruńskim areszcie śledczym zwanym „Okrąglakiem”. Jak już mogliście przeczytać, areszcie wyjątkowym, bo będącym jednym z trzech na świecie wcieleń idei panoptykonu filozofa Jeremy’ego Benthama. Gładych zafascynowany myślą Benthama, zderzył ją z polskimi realiami.

100 lat za kratami

Ludzie uwięzieni w ciągu ostatnich 100 lat w toruńskim areszcie poddawani byli permanentnej inwigilacji, niezależnie od tego za co ich uwieziono. Gładych, twórca głośnego dokumentu „Hakerzy wolności” (2010) we współpracy z aktorem Krystianem Wieczyńskim i dziennikarzem Marcelim Suleckim, postanowili sportretować Filomatów Pomorskich skazanych przez Prusaków w roku 1901, uwięzionych w 1918 Powstańców Wielkopolskich, Polaków katowanych w areszcie w 1939 przez Niemców i AK-owców zamykanych w 1945 przez Rosjan.

Ostatni portret poświecono zabójcom ks. Jerzego Popiełuszki oczekującym w „Okrąglaku” na głośny proces z 1985 roku. W ten sposób powstał nieszablonowy portret historyczny blisko stu lat dziejów naszego kraju i miasta Torunia.

Pierwszy „społecznościowy”

Warto dodać, że realizacja filmu stała się w Toruniu wydarzeniem natury społecznej. Prócz zawodowych aktorów, zagrało w nim bowiem blisko 200 osób związanych z artystycznymi, politycznymi, gospodarczymi – i nie tylko – środowiskami miasta. Senatorowie RP grali uwięzionych filomatów, dyrektorzy teatrów – toruńskich Żydów. To dlatego film zyskał miano „społecznościowego”. Przy produkcji asystowało kilkanaście grup rekonstrukcyjnych, wyposażonych nawet w wozy pancerne.

Filmowi towarzyszył także ciekawy projekt muzyczny „Music Panoptikon” (https://www.youtube.com/watch?v=wdwDJgY3ClA) , w ramach którego powstały cztery utwory opatrzone teledyskami, opowiadające o epizodach z filmu. Projekt zaowocował też wystawą zdjęć z planu autorstwa młodej fotograficzki Anny Wojciulewicz.

Kino Centrum i Kafka Jaworska robią premierę

Polska premiera filmu odbyła się w Kinie Centrum CSW w Toruniu. To kino, kierowane przez Kafkę Jaworską, twórczynię festiwalu filmowego Tofifest, wyświetlało „Panoptikon” w stałym repertuarze. Zresztą nie tylko ono. Dzięki działaniom Kafki „Panoptikon” wszedł na ekrany w Krakowie I był regularnie wyświetlany w największym i najmniejszym kinie studyjnym Grodu Kraka: Kinie Kijów i Kinie Mikro.

 

Gdzie widać Toruń?

Film był realizowany w największej w historii ilości lokalizacji toruńskich.

  • Centrum i „osią intelektualną” filmu jest „Okrąglak”, areszt śledczy przy ulicy Fosa Staromiejska. Ekipa wykorzystała za zgodą władz więzienia widoki zewnętrzne, komory wejściowe, dziedziniec, spacerniak, wewnętrzny „cylinder” budowli, a nawet cele.
  • Zdjęcia do epizodu „1945 – utrwalanie władzy komunistycznej w Toruniu” powstały naprzeciwko „Okrąglaka”, w siedzibie Collegium Maius Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
  • wykorzystano ul. Podmurną, park przy ul. Chopina oraz wiele mieszkań prywatnych udostępnionych przez Torunian
  • ujęcia z dwóch epizodów realizowano w Skansenie Etnograficznym w Kaszczorku (filia Muzeum Etnograficznego w Toruniu)
  • salę gimnastyczną z epizodu o Filomatach Pomorskich („1901”) „zagrała” sala d. Zespołu Szkół Spożywczych przy ul. Jęczmiennej
  • ujęcia z rozstrzeliwania młodych Filomatów umieszczono przy dawnym pruskim Forcie VII przy ul. Okrężnej
  • szkołą Filomatów było I Liceum Ogólnokształcące przy Zaułku Prosowym na Starym Mieście
  • niektóre z ujęć zrealizowano w domach z tzw. „muru pruskiego” w dzielnicy Rybaki, na Bydgoskim Przedmieściu.
  • sceny do epizodu „1939” kręcono m. in. na wzgórzach na Jakubskim Przedmieściu oraz w podziemiach ruin Zamku Krzyżackiego.
  • wykorzystano też wieżę ratuszową i wnętrze kościoła św. Jakuba (oba „1939”)
  • epizod „1945” objął plany Pod Krzywą Wieżą, w „Okrąglaku” i budynku dawnego browaru przy ul. Browarnej (Stary Browar).
  • sceny w Urzędzie Bezpieczeństwa („1945”) umieszczono w Collegium Maius UMK.
  • wykorzystano także lokalizacje spoza Starówki – filmowcy pracowali w lasach podtoruńskiej Barbarki oraz przy pałacyku Hospicjum Światło na przedmieściu św. Józefa.
  • ekipa wyjeżdżała także poza Toruń. W epizodzie „1985” na jedną z podtoruńskich szos gdzie inscenizowano porwanie ks. Popiełuszki.
  • jedną scenę zrealizowano w zespole pałacowo – parkowym w podbydgoskim Ostromecku, k. Bydgoszczy.
  • Nie ma prawie filmu kręconego w Toruniu, który nie pojawiłby się na ul. Ciasnej. W tym przypadku nie było odstępstwa od reguły (epizod „1901”).

 

Okrąglak

Wyjątkowa stacja na trasie i wyjątkowa budowla. Tak zwany „Okrąglak” jest chyba najbardziej nietypowym w Polsce aresztem śledczym. Stoi na toruńskim Starym Mieście od końca XIX wieku,  kiedy to w latach 1884 – 1886, zbudowano go opierając się o idee angielskiego filozofa Jeremy Benthama.

Piekary 53, Toruń